Tra sociniani e impostori: Spinoza e l’Islam. Alcuni appunti

Titolo Rivista RIVISTA DI STORIA DELLA FILOSOFIA
Autori/Curatori Luisa Simonutti
Anno di pubblicazione 2023 Fascicolo 2023/3 Lingua Italiano
Numero pagine 26 P. 382-407 Dimensione file 210 KB
DOI 10.3280/SF2023-003003
Il DOI è il codice a barre della proprietà intellettuale: per saperne di più clicca qui

Qui sotto puoi vedere in anteprima la prima pagina di questo articolo.

Se questo articolo ti interessa, lo puoi acquistare (e scaricare in formato pdf) seguendo le facili indicazioni per acquistare il download credit. Acquista Download Credits per scaricare questo Articolo in formato PDF

Anteprima articolo

FrancoAngeli è membro della Publishers International Linking Association, Inc (PILA)associazione indipendente e non profit per facilitare (attraverso i servizi tecnologici implementati da CrossRef.org) l’accesso degli studiosi ai contenuti digitali nelle pubblicazioni professionali e scientifiche

;

Keywords:Socinians, Islam, Spinoza, Bayle, Tufayl, Anti-­Trinitarianism, toleration, imposture.

  1. -­ Catalogus bibliothecae 1701: Catalogus bibliothecae ... libris, magno studio ... quae-­ sitis ... a Joanne de Wit Joannis Hollandiae Consiliarii et Syndici ... filio. Illius auctio habebitur Dordraci in aedibus defuncti 20 octobris 1701, apud Theodorum Goris et Joannem van Braam bibliopolae, Dordraci, volume primo, 1701.
  2. -­ Catalogus Librorum 1688: Catalogus Librorum, Bibliothecae Constantini Hugenii, apud Abrahamum Troyel, Hagae-­Comitis, 1688.
  3. -­ Catalogus Librorum 1695: Catalogus Librorum, Mathematicorum, Politicorum, & Miscellaneorum, Christiani Hugenii, apud Adrianum Moetjens, Hagae-­Comitum, 1695.
  4. -­ Conrad 1996: Lawrence I. Conrad (ed.), The World of Ibn Ṭufayl: Interdisciplinary Perspectives on Ḥayy Ibn Yaqẓān, Brill, Leiden 1996.
  5. -­ Cromaziano 1789: Ritratti poetici, storici, e critici di varji moderni uomini di lettere, di Appio Anneo de Faba Cromaziano (Agatopistus Cromatianus), tomo II, Fratelli Ter-­ res, Napoli 1789.
  6. -­ Delmedigo 1629-­1631: Joseph Solomon Delmedigo, Sefer ta‘alumot hokhmah / Col-­ lectanea decerpta per magistrum R. Samuelem Germanum [Samuel ben Judah Loeb Ashkenazi] ex magno opere absconditorum sapientiae, quod quidem exasciavit, Basle 1629-­1631.
  7. -­ Djedi 2010: Youcef Djedi, Spinoza et l’islam: un état des lieux, «Philosophiques» Vol. 37 (2010), 2, pp. 275-­298.
  8. -­ Dunin-­Borkowski 1910: Stanislaus Graf von Dunin-­Borkowski, Der junge De Spinoza, Druck und Verlag der Aschendorffschen Buchhandlung, Münster i. W. 1910.
  9. -­ Elmarsafy 2009: Ziad Elmarsafy, The Enlightenment Qur’an: The Politics of Tran-­ slation and the Construction of Islam, Oneworld Publications, Oxford 2009.
  10. -­ Fancourt 1729: Samuel Fancourt, An essay concerning liberty, grace, and Prescien-­ ce, R. Ford at the Angel, and J. Gray, London 1729.
  11. -­ Fani, Farina 2012: Sara Fani e Margherita Farina (a cura di) Le vie delle lettere. La Tipografia Medicea tra Roma e l’Oriente, Mandragora, Firenze 2012.
  12. -­ Fraenkel 2010: Carlos Fraenkel, Spinoza on Philosophy and Religion: The Averroi-­ stic Sources, in C. Fraenkel, D. Perinetti e J. Smith, (eds.), The Rationalists: Between Tradition and Innovation, Springer Academic Publishers, Dordrecht 2010, pp. 27-­43.
  13. -­ Fraenkel 2013: Carlos Fraenkel, Reconsidering the Case of Elijah Delmedigo’s Aver-­ roism and its Impact on Spinoza, in: Anna Akasoy and Guido Giglioni, (eds.), Renais-­ sance Averroism and its Aftermath: Arabic Philosophy in Early Modern Europe, Springer Academic Publishers, Dordrecht 2013, pp. 213-­236.
  14. -­ Freudenthal 1899: J. Freudenthal, Die Lebensgeschichte Spinoza’s. In Quellenschrif-­ ten, Urkunden und Nichtamtlichen Nachrichten, Verlag Von Veit & Comp., Leipzig 1899.
  15. -­ Grotius 1617: Hugo Grotius, Defensio fidei catholicæ de satisfactione Christi adver-­ sus Faustum Socinum senensem, Patius, Lugduni Batavorum 1617.
  16. -­ Gutas 1998: Dimitri Gutas, Greek Thought, Arabic Culture.The Graeco-­Arabic Tran-­ slation Movement in Baghdad and Early ‘Abbasaid Society (2nd-­4th/5th-­10th c.), Rou-­ tledge, New York 1998.
  17. -­ Hamilton 1998: Alastair Hamilton, From a “closet at Utrecht”. Adriaan Reland and Islam, «Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis/Dutch Review of Church History», (1998), pp. 243-­250.
  18. -­ Hamilton 2005: Alastair Hamilton, Arabists and Cartesians at Utrecht, in Paul Hof-­ tijzer en Theo Verbeek (eds.), Leven na Descartes, Uitgeverij Verloren, Hilversum 2005, pp. 97-­105.
  19. -­ Hamilton 1986: Alastair Hamilton, Arabic Studies in the Netherlands in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, «Philologia Arabica. Arabische studiën en drukken in de Nederlanden in de 16de en 17de eeuw», Museum Plantin-­Moretus, Antwerpen 1986.
  20. -­ Hamilton 2001: Alastair Hamilton, The Study of Islam in early modern Europe, «Ar-­ chiv für Religionsgeschichte», 3 Band (2001).
  21. -­ Hamilton 2006: Alastair Hamilton, Arabic Studies in Europe, in Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics, Vol. I, A-­Ed, Brill, Leiden-­Boston 2006.
  22. -­ Hasse 2016: Dag Nikolaus Hasse, Success and Suppression. Arabic Sciences and Philosophy in the Renaissance, Harvard University Press, Cambridge, Mass.-­London 2016. -- http://www.spinozaetnous.org/telechargements/Commentaires/Bayle/Bayle_ Spinoza.pdf.
  23. -­ Hollander 2015: August den Hollander, The Qur’an in the Low Countries. Early Printed Dutch and French Translations, «Quaerendo», 45 (2015), pp. 209-­239.
  24. -­ Hottinger 1660: Johann Heinrich Hottinger, Historia Orientalis quae ex variis orien-­ talium monumentis collecta, J.J. Bodmer, Zurigo 1660.
  25. -­ Israel 2006: Jonathan I. Israel, Enlightenment Contested: Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670-­1752, Oxford University Press, Oxford 2006.
  26. -­ Israel 2006: Jonathan I. Israel, Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670-­1752, Oxford University Press, Oxford 2006.
  27. -­ Israel 2020: Jonathan Israel, Spinoza, radical enlightenment, and the general reform of the arts in the later Dutch Golden Age: the aims of Nil Volentibus Arduum, «Intel-­ lectual History Review», 30 (2020), 3, pp. 387-­409.
  28. -­ Kruk, Vrolijk 2021: Remke Kruk and Arnoud Vrolijk, The First Dutch Translation of Ḥayy ibn Yaqẓān, Reland’s Annotated Version and the Mysterious Translator S.D.B, in Bart Jaski, Christian Lange, Anna Pytlowany, Henk J. van Rinsum (eds.), The Orient in Utrecht: Adriaan Reland (1676-­1718), Arabist, cartographer, antiqua-­ rian and scholar of comparative religion, Brill, Leiden-­Boston 2021, pp.109-­145.
  29. -­ Ibn Ṭufayl 1672: Ibn Ṭufayl Abū Bakr Muḥammad b. ʿAbd al-­Malik, Het leeven van Hai ebn Yokdhan Voorkant, J. Rieuwertsz, Amsterdam 1672.
  30. -­ La biblioteca di Spinoza 1994: La biblioteca di Spinoza a cura di Patrizia Pozzi, in J.M.Lucas, J.Colerus, Le vite di Spinoza, a cura di Roberto Bordoli, Quodlibet, Macerata 1994, pp. 149-­172.
  31. -­ La Croze 1707: Mathurin Veyssière de La Croze, Réflexions historiques et critiques sur le Mahométisme et sur le Socinianisme, Rotterdam 1707.
  32. -­ Lagrée 2004: Jacqueline Lagrée, Spinoza et le débat religieux. Lectures du “Traité théologico-­politique”, Presses Universitaires de Rennes, Rennes 2004.
  33. -­ Loop, Hamilton, Burnett 2017: Jan Loop, Alastair Hamilton, Charles Burnett (eds.), The Teaching and Learning of Arabic in Early Modern Europe, Brill, Leiden-­Boston 2017.
  34. -­ Burman 2014: Thomas E. Burman, European Qur’an translations, 1500-­1700, in Christian-­Muslim Relations. A Bibliographical History, vol. 6. Western Europe (1500-­ 1600), edited by David Thomas et al., Brill, Leiden-­Boston 2014.
  35. -­ Burchill 1989: Christopher J. Burchill, The Heidelberg Antitrinitarians (Johann Syl-­ van, Adam Neuser, Matthias Vehe, Jacob Suter, Johann Hasler), Bouxwiller & Koer-­ ner, Baden-­Baden 1989.
  36. -­ Boer, Tommasino 2014: Harm den Boer, Pier Mattia Tommasino, Reading the Qur’an in the 17th-­Century Sephardi Communiuty od Amsterdam, «Al-­Qantara», 30 (julio-­diciembre 2014), 2, pp. 461-­491.
  37. -­ Billecoq 2015: Alain Billecoq, Spinoza, critique de l’Islam, in «L’enseignement phi-­ losophique», 65 (2015), 2, pp. 72-­77, -- https://www.cairn.info/revue-­l-­enseignement-­ philosophique-­2015-­2-­page-­72.htm.
  38. -­ Bibliothecae Wittianae 1701: Bibliothecae Wittianae pars secunda sive numismatum ac operis prisci thesaurus, ex Typographia Francisci Halmae, Amsterdam, volume se-­ condo, 1701.
  39. -­ Bibliotheca Magna 1701: Bibliotheca Magna et Elegantissima Zuylichemiana Raris-­ simorum Exquisitissimorumque Librorum, D. Constantini Huygens, Petrum Baldui-­ num Vander Aa, Lugduni Batavorum, Bibliopolæ 1701.
  40. -­ Bibliographia Sociniana 2004: Bibliographia Sociniana a bibliographical reference tool for the study of Dutch Socinianism and Antitrinitarianism 2004: Socinianism and Antitrinitarianism, compiled by Philip Knijff and Sibbe Jan Visser, edited by Piet Vis-­ ser, Verloren Doopsgezinde Historische Kring, Hilversum-­Amsterdam, 2004.
  41. -­ Bernard 1736: Frédéric Bernard, Dissertation qui contient la Discipline des Frères Polonais, connus aussi sous les noms d’Unitaires, Antitrinitaires Sociniens etc., in Frédéric Bernard, Bernard Picart, (éds.), Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde, représentées par des Figures dessinées de la main de Bernard Pi-­ cart, etc. 7 voll., Jean Frédéric Bernard, Amsterdam 1736, vol. IV, pp. 287-­322.
  42. -­ Bergh 1998: Govaert C.J.J. Van Den Bergh, What became of the library of grand pensionary Johan de Witt (1625–1672)? With special reference to law books, «Tijd-­ schrift voor Rechtsgeschiedenis / Revue d’histoire du droit / The Legal History Re-­ view», 1998, 66(1-­2), 151-­170, DOI: 10.1163/15718199819682843
  43. -­ Bayle 1740: Pierre Bayle, Dictionnaire historique et critique, cinquième édition, Amsterdam, Leyde, La Haye, Utrecht, 1740, 4 vols. in-­folio, vol. 4, p. 253.
  44. -­ Bayle 1696-­1697: Pierre Bayle, Dictionnaire historique et critique, voce «Spinoza» (1ère Ed. 1696, datée 1697), -- http://www.spinozaetnous.org/telechargements/Commentaires/ Bayle/Bayle_Spinoza.pdf.
  45. -­ Alkoran 1657: Mahomets Alkoran, voor Jan Rieuwertsz, boekverkooper in Dirk van Assensteegh, in ‘t Martelaarsboek, t’Amsterdam 1657.
  46. -­ Akyol 2021: Mustafa Akyol, The Muslims Who Inspired Spinoza, Locke, and Defoe, «New York Times», 5/4/ 2021
  47. -­ Landucci 2000: Sergio Landucci, Il punto sul «De tribus impostoribus», «Rivista sto-­ rica italiana», 92 (2000), pp. 1036-­1071.
  48. -­ Lavaert 2019: Sonja Lavaert, The Traite des trois imposteurs: a philosophical plot, or (re)translation as strategy of Enlightenment, «Cad. Trad. Florianópolis», 39 (2019), 1, pp. 73-­93, http://dx.doi.org/10.5007/2175-­7968.2019v39n1p73.
  49. -­ Leezenberg 2010: Michiel Leezenberg, How Comparative Should a Comparative. History of the Humanities Be? The Case of the Dutch Spinoza Circle, in Rens Bod, Jaap Maat, Thijs Weststeijn (eds.), The Making of the Humanities: Volume 1-­ Early Modern Europe, Amsterdam University Press, Amsterdam 2010, pp. 17-­38.
  50. -­ Licata 2017: Giovanni Licata, Leggere Spinoza alla luce della tradizione averroista ebraica. Un resoconto delle recenti acquisizioni storiografiche, «O que nos faz pen-­ sar», 41 (2017), pp. 45-­55.
  51. -­ Mansour 2019: Ashraf Hassan Mansour, Spinoza and Jewish Averroism: The Textual Evidence, «Philosophical researches in different foreign languages», 5, (2019), pp. 83-­ 106.
  52. -­ Marchand 1758: Prosper Marchand, Dictionnaire historique, Pierre de Hondt, The Hague 1758.
  53. -­ Marcolini 2003: Patrick Marcolini, «Le De Tribus Impostoribus et les origines arabes de l’atheisme – philosophique europeen», in Les Cahiers de l’ATP (2003), pp. 1-­10.
  54. -­ Massignon 1969: Louis Massignon, «La légende « de tribus impostoribus » et ses origines islamiques», in Opera Minora, Y. Moubarac (éd.), Presses Universitaires de France, Paris 1969, vol. 1, p. 82–85.
  55. -­ Méchoulan 1976: Henry Méchoulan, Morteira et Spinoza au carrefour du Sociniani-­ sme, «Revue des études juives», 135 (1976), 1-­3, pp. 51-­65.
  56. -­ Meijer 1920: W. Meijer, Overeenkomst Van Spinoza’s Wereld Beschouwing Met De Arabische Wijsbegeerte, «Tijdschrift voor Wijsbegeerte», 14 (1920), pp. 64-­70.
  57. -­ Mignini 2005: Filippo Mignini, Spinoza e i Sociniani, in Fausto Sozzini e la filosofia in Europa, a cura di Mariangela Priarolo e Emanuela Scribano, Accademia Senese de-­ gli Intronati, Siena 2005, pp. 137-­178.
  58. -­ Moreau 2006: Pierre-­Francois Moreau, Spinoza: Etat et religion, Ecole Normale Supérieure, Lyon 2006.
  59. -­ Moreau 2019: Pierre-­Francois Moreau, Spinoza et le spinozisme, Que sais-­je?;; V ed., Paris, 2019.
  60. -­ Mulsow 2014: Martin Mulsow, Socinianism, Islam and the origins of radical Enligh-­ tenment, in Religious obedience and political resistance in the early modern world Jewish, Christian and Islamic philosophers addressing the Bible / Obbedienza religio-­ sa e resistenza politica nella prima età moderna. Filosofi ebrei, cristiani e islamici di fronte alla Bibbia, a cura di Luisa Simonutti, Brepols, Thurnhout 2014, pp. 435-­457.
  61. -­ Nadler 1999: Steven Nadler, Spinoza: A Life, Cambridge University Press, Cambrid-­ ge 1999.
  62. -­ Nasafi 1665: Aziz Al-­Din Ibn Muhammad Nasafi, Excerpta manuscripti cujusdam Turcici, quod de cognitione Dei & hominis ipsius à quodam Azizo Nesephæo, Tataro, scriptum est, & in bibliotheca electorali Brandenburgica asservatur quæ cum versione Latinâ & notis nonnullis subitaneis in publicum emittit m. Andreas Müllerus, præposi-­ tus Bernaviensis, Georg Schulz, Colonia 1665.
  63. -­ Ogonowski 2021: Zbigniew Ogonowski, Socinianism. History, Views, Legacy, Edi-­ zioni di Storia e Letteratura, Roma 2021.
  64. -­ Pozzi 1994: La biblioteca di Spinoza a cura di Patrizia Pozzi, in J.M. Lucas, J.Colerus, Le vite di Spinoza, a cura di Roberto Bordoli, Quodlibet, Macerata 1994, pp. 149-­172.
  65. -­ Providencia de Dios con Ysrael, Saul Levi Morteira, Manuscript B 16 of the Ets Haim Library, Portuguese Synagogue, Amsterdam, Edition, Transcription, Translation and Introduction by Gregory B. Kaplan: http://heskaamuna.org/morteiraheskatext.pdf.
  66. -­ Roth 1922: Leon Roth, «The Abscondita Sapientiae of Joseph Del Medigo, «Chroni-­ con Spinozanum», v. 2 (1922), pp. 54-­66.
  67. -­ Scribano 1988: Emanuela Scribano, Da Descartes a Spinoza, FrancoAngeli, Milano 1988.
  68. -­ Sedgwick 2017: Mark Sedgwick, Western Sufism. From the Abbasids to the New Age, Oxford University Press, Oxford 2017.
  69. -­ Simonutti 2005: Luisa Simonutti, Liberté, volonté, responsabilité: Faust Socin, Gerhard Johannes Vossius et les arminiens de Hollande, «Astérion», 3 (2005), pp.1-­ 10;; http://asterion.revues.org/document412.html.
  70. -­ Simonutti 2017: Luisa Simonutti, Paradigmi d’eresia: socinianesimo e maomettane-­ simo tra Inghilterra e Francia. Stubbe, Locke, La Croze, Bayle, in Le ragioni degli al-­ tri. Dissidenza religiosa e filosofia nell’età moderna, a cura di Mariangela Priarolo e Emanuela Scribano, «Philosophica» 3 (2017), pp. 153-­176.
  71. -­ Simonutti 2019: Luisa Simonutti, Réseaux clandestins. Lire et traduire face à la Mé-­ diterranée, «La Lettre clandestine», 27 (2019), pp. 17-­40.
  72. -­ Simonutti 2020: Luisa Simonutti, Spinoza e Maometto nel Settecento deista, in La fortuna di Spinoza in età moderna e contemporanea, vol. I: Seicento e Settecento, a cura di Carlo Altini, Scuola Normale Superiore Pisa, Pisa 2020, pp. 97-­113.
  73. -­ Spinoza 1990: Spinoza, Principi della filosofia di Cartesio. Pensieri metafisici, a cura di Emanuela Scribano, Laterza, Roma-­Bari 1990.
  74. -­ Spinoza 2007a: Spinoza, Opere, Mondadori, Milano 2007.
  75. -­ Spinoza 2007b: Spinoza, Riflessioni metafisiche II, in Opere, Mondadori, Milano 2007.
  76. -­ Spinoza 2007d: Spinoza, Trattato politico, in Opere, Mondadori, Milano 2007.
  77. -­ Spinoza 2007c: Spinoza, Trattato teologico-­politico, in Opere, Mondadori, Milano 2007.
  78. -­ Sturm 1677: Johann Christoph Sturm, De Cartesianis et Cartesianismo Brevis Dis-­ sertatio, Johannis Henrici Schönnerstadt, Altdorf 1677.
  79. -­ Spinoza 2020: Spinoza, Ethique. Établissement du texte par Fokke Akkerman et Piet Steenbakkers. Introduction et notes par Pierre-­François Moreau et Piet Steenbakkers. Avec annexes par Fabrice Audié, André Charrak et Pierre-­François Moreau. Traduction par Pierre-­François Moreau, PUF, Paris 2020.
  80. -­ Trattato dei tre impostori 1994: Trattato dei tre impostori. La vita e lo spirito del si-­ gnor Benedetto Spinoza, a cura di Silvia Berti, Prefazione di Richard H.Popkin, Tori-­ no, Einaudi 1994.
  81. -­ Visser 2007: Piet Visser, Mennonites and Doopsgezinden in the Nederlands, 1535-­ 1700, in John D. Roth, James Stayer (eds.), A Companion to Anabaptism and Spiritualism, 1521-­1700, Brill, Leiden 2007, pp. 299-­346.
  82. -­ Voltaire 1792: Voltaire, Questions sur les miracles. Première Lettre, in Voltaire,
  83. Oeuvres (100 vols, Paris 1792), vol. 67.
  84. -­ Vrolijk, Leeuwen 2014: Arnoud Vrolijk and Richard van Leeuwen (eds.), Arabic Stu-­ dies in the Netherlands. A Short History in Portraits, 1580–1950, Brill, Leiden-­Boston 2014.
  85. -­ Vrolijk 2017: Arnoud Vrolijk, Arabic Studies in the Netherlands and the Prerequisi-­ te of Social Impact – A Survey, in Jan Loop, Alastair Hamilton, Charles Burnett (eds.), The Teaching and Learning of Arabic in Early Modern Europe, Brill, Leiden-­Boston 2017, pp. 13-­32.
  86. -­ Waite 2010: Gary K. Waite, Menno and Muhammad: Anabaptists and Mennonites. Reconsider Islam, 1525-­1657, «Sixteenth Century Journal», 41 (2010), 4, pp. 995-­1016.
  87. -­ Waite 2019: Jews and Muslims in Seventeenth-­Century Discourse. From Religious Enemies to Allies and Friends, Routledge, London-­New York 2019.
  88. -­ Walther 2006: Manfred Walther (Hrsg.), Die Lebensgeschichte Spinozas. Zweite, stark erweiterte und vollständig neu kommentierte Auflage der Ausgabe von Jakob Freudenthal 1899. Unter Mitarbeit von Michael Czelinski. Mit einer Bibliographie, Frommann-­Holzboog (Verlag), Stuttgart-­Bad Cannstatt 2006.
  89. -­ Wilson 2002: Catherine Wilson, Knowledge and Immortality in Spinoza and Mulla Sa-­ dra, in Collection of the Papers Presented at the First World Congress on Mulla Sadra [May 1999, Tehran], Mulla Sadra and Comparative Studies, Volume 4. The Sadra Isla-­ mic Philosophy Institute, 2002, -- http://www.benedictusdespinoza.nl/ lit/Catherine_Wilson,_Knowledge_and_Immortality_in_Spinoza_and_Mulla_Sadra.pdf.
  90. -­ Witte 1655: Petrus de Witte, Wederlegginge der sociniaensche dwaelingen, Jan Pie-­ tersz Waelpot, Delft 1655.

Luisa Simonutti, Tra sociniani e impostori: Spinoza e l’Islam. Alcuni appunti in "RIVISTA DI STORIA DELLA FILOSOFIA" 3/2023, pp 382-407, DOI: 10.3280/SF2023-003003