«Sensibile positum supra sensum non facit sensum». La luce e il mezzo nella "sintesi" di Giacomo da Viterbo

Titolo Rivista RIVISTA DI STORIA DELLA FILOSOFIA
Autori/Curatori Gianpiero Tavolaro
Anno di pubblicazione 2024 Fascicolo 2023/4 Lingua Italiano
Numero pagine 34 P. 526-559 Dimensione file 246 KB
DOI 10.3280/SF2023-004002
Il DOI è il codice a barre della proprietà intellettuale: per saperne di più clicca qui

Qui sotto puoi vedere in anteprima la prima pagina di questo articolo.

Se questo articolo ti interessa, lo puoi acquistare (e scaricare in formato pdf) seguendo le facili indicazioni per acquistare il download credit. Acquista Download Credits per scaricare questo Articolo in formato PDF

Anteprima articolo

FrancoAngeli è membro della Publishers International Linking Association, Inc (PILA)associazione indipendente e non profit per facilitare (attraverso i servizi tecnologici implementati da CrossRef.org) l’accesso degli studiosi ai contenuti digitali nelle pubblicazioni professionali e scientifiche

;

Keywords:James of Viterbo, cognition, intentionality, light, sense, species, vision.

  1. Aegidius Romanus, De cognitione angelorum, Per Simonem de Luere, Venetiis 1503.
  2. Aegidius Romanus, Expositio super libros de anima, Apud Hieronymum Scotum, Venetiis 1550.
  3. Aegidius Romanus, Hexaemeron, Apud Antonium Bladum, Romae 1555.
  4. Aegidius Romanus, In II Sententiarum (Ordinatio), Apud Franciscum Zilettum, Venetiis 1581.
  5. Aegidius Romanus, Quodlibeta, revisa, correcta, et varie illustrata, studio Petri Damasi de Coninck, Ex Typis Hieronymi Nempaei, Lovanii 1646.
  6. Aegidius Romanus, Reportatio lecturae super libros I-­IV Sententiarum, in Aegidii Romani Opera omnia, III.2, ed. Concetta Luna, SISMEL-­Edizioni del Galluzzo, Firenze 2003 (Corpus Philosophorum Medii Aevii-­Testi e studi, 17).
  7. Albertus Magnus, De anima, ed. Clemens Stroick, in Alberti Magni Opera omnia, VII.2, Aschendorff, Münster 1968.
  8. Alhazen, De aspectibus, in Opticae Thesaurus, ed. Friedrich Risner, Ex officina Episcopiana, Basileae 1572, pp. 1-­282.
  9. Augustinus Hipponensis, De libero arbitrio, ed. William Matthews Green, Klaus Detlef Daur, Brepols, Turnhout 1960 (Corpus Christianorum-­Series Latina, 29), pp. 205-­321.
  10. Augustinus Hipponensis, De Trinitate, ed. William John Mountain, François Glorie, 2 voll., Brepols, Turnhout 1968 (Corpus Christianorum-­Series Latina, 50-­50A).
  11. Avencebrol, Fons vitae, ed. Clemens Baeumker, Aschendorff, Münster 1895 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters-­Textes und Untersuchungen, 1, 4).
  12. Averroes, Commentaria in De anima, ed. Harry Austryn Wolfson, David Baneth, Francis Howard Fobes, The Mediaeval Academy of America, Cambridge (Massachusetts) 1953 (Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem, 6, 1) = Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, XI, Apud Iunctas, Venetiis 1562.
  13. Avicenna Latinus, Liber de anima seu Sextus de naturalibus, ed. Simone Van Riet, 2 voll., Peeters-­Brill, Louvain-­Leiden 1968-­1972 = Avicenna, De anima, Per Bonetum Locatellum Bergomensem presbyterum, Venetiis 1508, rist. anast. Minerva, Frankfurt am Main 1961.
  14. Avicenna Latinus, Liber de philosophia prima sive scientia divina, ed. Simone Van Riet, 2 voll., Peeters-­Brill, Louvain-­Leiden 1977-­1980.
  15. Bonaventura de Balneoregio, In quatuor libros Sententiarum, cura et studio pp. Collegii a S. Bonaventura, 4 voll., Ex typographia Collegii S. Bonaventurae, Ad Claras Aquas (prope Florentiam) 1882-­1889.
  16. Claudius Ptolemaeus, Optica in L’Optique de Claude Ptolémée dans la version latine d’après l’arabe de l’émir Eugène de Sicile, ed. Albert Lejeune, Bibliothèque de l’Université-­Presses Universitaires de Louvain, Louvain 1956 (Université de Louvain-­Recueil de travaux d’histoire et de philologie, 4e série, fasc. 8).
  17. Godefridus de Fontibus, Le hutième Quodlibet, Le neuvième Quodlibet, Le dixième Quodlibet, ed. Jean Hoffmans, Institut supérieur de philosophie de l’Université, Louvain 1924-­1931 (Les Philosophes Belges, 4).
  18. Godefridus de Fontibus, Le Quodlibet cinq, Le Quodlibet six, Le Quodlibet sept, ed. Maurice De Wulf, Jean Hoffmans, Institut supérieur de philosophie de l’Université, Louvain 1914 (Les Philosophes Belges, 3).
  19. Guillelmus de Ockham, Quaestiones in librum secundum Sententiarum (Reportatio), ed. Gedeon Gál, Rega Wood, Franciscan Institute, St. Bonaventure (N.Y.) 1981 (Opera Philosophica et Theologica. Opera Theologica, 5).
  20. Guillelmus de Ockham, Quaestiones in librum tertium Sententiarum (Reportatio), ed. Francis E. Kelley, Girard I. Etzkorn, Franciscan Institute, St. Bonaventure (N.Y.) 1982 (Opera Philosophica et Theologica. Opera Theologica, 6).
  21. Guillelmus de Ockham, Scriptum in librum primum Sententiarum (Ordinatio), ed. Stephan Brown, Gedeon Gál, Franciscan Institute, St. Bonaventure (N.Y.) 1967-­1970 (Opera Philosophica et Theologica. Opera Theologica, 1-­2).
  22. Henricus de Gandavo, Aurea Quodlibeta, Apud Marcum Claserium, Venetiis 1608.
  23. Henricus de Gandavo, Quodlibet IV, ed. Gordon A. Wilson, Girard J. Etzkorn, Leuven University Press, Leuven 2011 (Henrici de Gandavo Opera omnia, 8).
  24. Henricus de Gandavo, Quodlibet XIII, ed. Jos Decorte, Leuven University Press, Leuven 1985 (Henrici de Gandavo Opera omnia, 18).
  25. Henricus de Gandavo, Summa quaestionum ordinariarum, 2 voll., In aedibus Iodoci Badii Ascensii, Parisiis 1520.
  26. Iacobus de Viterbio, De regimine Christiano. A critical edition and translation, ed. Robert William Dyson, Brill, Leiden-­Boston 2009 (Brill’s Studies in Intellectual History, 174).
  27. Iacobus de Viterbio, Disputatio prima de quolibet, ed. Eelcko Ypma, AugustinusVerlag, Würzburg 1968 (Cassiciacum, 1).
  28. Iacobus de Viterbio, Disputatio quarta de quolibet, ed. Eelcko Ypma, AugustinusVerlag, Würzburg 1975 (Corpus Scriptorum Augustinianorum, 1, 4).
  29. Iacobus de Viterbio, Disputatio secunda de quolibet, ed. Eelcko Ypma, AugustinusVerlag, Würzburg 1969 (Corpus Scriptorum Augustinianorum, 1, 2).
  30. Iacobus de Viterbio, Disputatio tertia de quolibet, ed. Eelcko Ypma, AugustinusVerlag, Würzburg 1973 (Corpus Scriptorum Augustinianorum, 1, 3).
  31. Ioannes Philoponus, In Aristotelis De anima libros commentaria, ed. Michael Hayduck, Typis et impensis G. Reimeri, Berolini 1897 (Commentaria in Aristotelem Graeca).
  32. Liber Jacob Alkindi de causis diversitatum aspectus et dandis demonstrationibus geometricis super eos, ed. Roshdi Rashed, in Oeuvres philosophiques et scientifiques d’al-­Kindi, I. L’optique et la catoptrique, Leiden, Brill 1997 (Islamic Philosophy, Theology and Science-­Texts and Studies, 29, 1), pp. 437-­523.
  33. Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones in secundum librum Sententiarum, ed. Bernard Jansen, 3 voll., Ex typographia Collegii S. Bonaventurae, Ad Claras Aquas (prope Florentiam) 1922-­1926 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevii).
  34. Plotinus, Enneades, ed. Paul Henry, Hans-­Rudolf Schwyzer, 3 voll., Clarendon Press, Oxford 1964-­1983 (Scriptorum Classicorum Bibliothexa Oxoniensis).
  35. Pseudo-­Avicenna, Liber de causis primis et secundis et de fluxu qui consequitur eas, in Roland De Vaux, Notes et textes sur l’avicennisme latin aux confins des XIIe-­XIIIe siècles, Vrin, Paris 1934 (Bibliothèque thomiste, 20), pp. 83-­140.
  36. Ricardus de Mediavilla, Quodlibeta, Apud Vincentium Sabbium, Brixiae 1591, rist. anast. Minerva, Frankfurt am Main 1963.
  37. Gutiérrez 1937/1938 : David Gutiérrez, De vita et scriptis beati Iacobi de Viterbio, «Analecta Augustiniana», 16 (1937/1938), pp. 282-­305.
  38. Robertus Lincolniensis, De luce seu inchoatione formarum, in Ludwig Baur (Hrsg.), Die philosophischen Werke des Robert Grosseteste, Bischofs von Lincoln, Aschendorff, Münster 1912 (Beiträge zur Geschischte der Philosophie des Mittelalters, 9), pp. 51-­59.
  39. Rogerus Baconus, De multiplicatione specierum, in Opus maius, ed. Bridges, II, pp. 405-­552.
  40. Rogerus Baconus, Opus maius, ed. John Henry Bridges, 3 voll., Clarendon Press, Oxford 1897 (I-­II);; Williams & Norgate, London-­Edinburgh-­Oxford 1900 (III).
  41. Rogerus Baconus, Quaestiones supra undecimum prime philosophie Aristotelis, ed. Robert Steel, Ferdinand M. Delorme, Clarendon Press, Oxford 1926 (Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, 7).
  42. Thomas de Aquino, Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P.M. edita, cura et studio fratrum praedicatorum, 50 voll., Ex typographia polyglotta-­Commissio leonina, Romae 1882ss.
  43. Thomas de Aquino, Scriptum super libros Sententiarum, ed. Pierre Mandonnet, 2 voll., Lethielleux, Paris 1929.
  44. Bettoni 1954: Efrem Bettoni, Il processo astrattivo nella concezione di Enrico di Gand, Vita e Pensiero, Milano 1954.
  45. Côté 2009: Antoine Côté, Simplicius and James of Viterbo on Propensities, «Vivarium», 47 (2009), pp. 24-­53.
  46. Côté 2013: Antoine Côté, La critique de la doctrine de l’abstraction de Jacques de Viterbe, «Medioevo», 38 (2013), pp. 235-­262.
  47. Côté, Pickavé 2018a: Antoine Côté, Martin Pickavé (eds.), A Companion to James of Viterbo, Brill, Leiden-­Boston 2018.
  48. Côté, Pickavé 2018b: Antoine Côté, Martin Pickavé, James of Viterbo’s Philosophy of Nature, in Côté, Pickavé 2018a, pp. 127-­167.
  49. De Groot 2016: Jean De Groot, Aristotle and Philoponus on Light, Routledge Library Editions, London-­New York 20162.
  50. Del Punta, Donati, Luna 1993: Francesco Del Punta, Silvia Donati, Concetta Luna, s.v. Egidio Romano, in Dizionario biografico degli italiani, a cura dell’Istituto della Enciclopedia italiana-­Treccani, XLII, Roma 1993, pp. 319-­341.
  51. Federici Vescovini 1960: Graziella Federici Vescovini, Problemi di fisica aristotelica in un maestro del XIV secolo, Biagio Pelacani da Parma, «Rivista di filosofia», 51 (1960), pp. 179-­220.
  52. Federici Vescovini 1961: Graziella Federici Vescovini, Le questioni di “perspectiva” di Biagio Pelacani da Parma, «Rinascimento», 12 (1961), pp. 163-­243.
  53. Federici Vescovini 1964/1965: Graziella Federici Vescovini, Les questions de “perspective” de Dominicus de Clivaxo, «Centaurus», 10 (1964/1965), pp. 14-­28.
  54. Federici Vescovini 1965: Graziella Federici Vescovini, Studi sulla prospettiva medievale, Gappichelli, Torino 1965.
  55. Federici Vescovini 1997: Graziella Federici Vescovini, Vision et réalité dans la perspective au XIVe siècle, in La visione e lo sguardo nel Medio Evo, I, pp. 161-­180.
  56. Federici Vescovini 2003: Graziella Federici Vescovini, Le teorie della luce e della visione ottica dal IX al XV secolo. Studi sulla prospettiva medievale e altri saggi, Morlacchi Editore, Perugia 20033.
  57. Galli 2021: Francesca Galli, Il De luce di Bartolomeo da Bologna. Studio e edizione, SISMEL-­Edizioni del Galluzzo, Firenze 2021.
  58. Gilson 1929: Étienne Gilson, Pourquoi St. Thomas a critiqué St. Augustin, «Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge», 4 (1929), pp. 5-­127.
  59. Gilson 2005: Étienne Gilson, La filosofia nel Medioevo. Dalle origini patristiche alla fine del XIV secolo, Sansoni, Milano 20052 (ed. orig.: La philosophie au Moyen Âge. Des origines patristiques à la fin du XIVe siècle, Payot, Paris 1952).
  60. Imbach, Putallaz 1997: Ruedi Imbach, François-­Xavier Putallaz, Notes sur l’usage du terme imago chez Thomas d’Aquin, in La visione e lo sguardo nel Medio Evo, I, pp. 69-­88.
  61. La visione e lo sguardo nel Medio Evo: La visione e lo sguardo nel Medio Evo-­View and Vision in the Middle Ages, 2 voll., SISMEL-­Edizioni del Galluzzo, Firenze 19971998.
  62. Lindberg 1976: David Charles Lindberg, Theories of vision from Al-­kindi to Kepler, The University of Chicago Press, Chicago-­London 1976.
  63. Lindberg 1986: David Charles Lindberg, The Genesis of Kepler’s Theory of Light: Light Metaphysics from Plotinus to Kepler, «Osiris», 2 (1986), 1, pp. 5-­42.
  64. Mahoney 1973: Edward P. Mahoney, Themistius and the Agent Intellect in James of Viterbo and Other Thirteenth Century Philosophers (“Saint Thomas, Siger of Brabant and Henry Bate”), «Augustiniana», 23 (1973), pp. 422-­467.
  65. Maier 1967: Anneliese Maier, Das Problem der «Species Sensibiles in Medio» und die neue Naturphilosophie des 14. Jahrhunderts, in Anneliese Maier, Ausgehendes Mittelalter. Gesammelte Aufsätze zur Geistesgeschichte des 14. Jahrhunderts, 2 voll., Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 1964-­1967 (Storia e Letteratura-­Raccolta di studi e testi, 105), II, pp. 419-­451 = «Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie», 10 (1963), pp. 3-­32.
  66. McGinnis, Reisman 2007: Jon McGinnis, David C. Reisman (eds.), Classical Arabic Philosophy: An Anthology of Sources, Hackett, Indianapolis 2007.
  67. Nardi 1952: Bruno Nardi, Soggetto e oggetto del conoscere nella filosofia antica e medievale, Edizioni dell’Ateneo, Roma 1952.
  68. Pini 2012: Giorgio Pini, Building the Augustinian Identity: Giles of Rome as Master of the Order, in Kent Emery, Jr., William J. Courtenay, Stephen M. Metzger (eds.), Philosophy and Theology in the Studia of the Religious Orders and at Papal and Royal Courts. Acts of the XVth Annual Colloquium of the Société Internationale pour l’Étude de la Philosophie Médiévale, University of Notre Dame, 8-­10 October 2008, Brepols, Turnhout 2012, pp. 409-­425.
  69. Rosemann 1996: Philipp W. Rosemann, Omne agens agit sibi simile. A “Repetition” of Scholastic Metaphysics, Leuven University Press, Leuven 1996.
  70. Rossi 1986: Roberto Grossatesta, Metafisica della luce, introduzione, traduzione e note di Pietro Rossi, Rusconi, Milano 1986.
  71. Saak 2018: Erik L. Saak, The Life and Works of James of Viterbo, in Côté, Pickavé 2018a, pp. 11-­32.
  72. Smith 2015: A. Mark Smith, From Sight to Light. The Passage from Ancient to Modern Optics, The University of Chicago Press, Chicago-­London 2015.
  73. Solère 2018a: Jean-­Luc Solère, James of Viterbo’s Innatist Theory of Cognition, in Côté, Pickavé 2018a, pp. 168-­217.
  74. Solère 2018b: Jean-­Luc Solère, Intellect and Intellectual Cognition According to James of Viterbo, in Côté, Pickavé 2018a, pp. 218-­248.
  75. Sorabji 2004: Richard Sorabji, Aristotle on colour, light and imperceptibles, «Bulletin of the Institute of Classical Studies», 47 (2004), pp. 129-­140.
  76. Sorge 1980: Valeria Sorge, L’astrazione nella gnoseologia di Egidio Romano, «Rivista di Filosofia Neo-­Scolastica», 72 (1980), 4, pp. 670-­680.
  77. Spinosa 1997: Giacinta Spinosa, Visione sensibile e intellettuale: convergenze gnoseologiche e linguistiche nella semantica della visione medievale, in La visione e lo sguardo nel Medio Evo, I, pp. 119-­134.
  78. Spruit 1994: Leen Spruit, Species intelligibilis. From Perception to Knowledge, 2 voll., Brill, Leiden-­New York-­Köln 1994.
  79. Stabile 1997: Giorgio Stabile, Teoria della visione come teoria della conoscenza, in La visione e lo sguardo nel Medio Evo, I, pp. 225-­246.
  80. Tachau 1988: Katherine H. Tachau, Vision and Certitude in the Age of Ockham. Optics, Epistemology and the Foundations of Semantics 1250-­1345, Brill, Leiden-­New York-­København-­Köln 1988.
  81. Tarabochia Canavero 2004: Alessandra Tarabochia Canavero, La luce in Tommaso d’Aquino, «Verbum», 6 (2004), 1, pp. 161-­177.
  82. Tavolaro 2018: Gianpiero Tavolaro, The so-­called Abbreviatio in I Sententiarum Aegidii Romani of James of Viterbo: a New Hypothesis, in Côté, Pickavé 2018a, pp. 376392.
  83. Vian 2011: Paolo Vian, Giacomo da Viterbo: vita e opere. Una rassegna bibliografica, in Pasquale Giustiniani, Gianpiero Tavolaro (a cura di), Giacomo da Viterbo al tempo di Bonifacio VIII. Studi per il VII centenario della morte, Centro Culturale Agostiniano, Roma 2011, pp. 11-­26.
  84. Wippel 1974: John F. Wippel, The Dating of James of Viterbo’s Quodlibet I and Godfrey of Fontaines’ Quodlibet VIII, «Augustiniana», 24 (1974), pp. 348-­386.
  85. Wippel 2006: John F. Wippel, Godfrey of Fontaines Quodlibet XIV on Justice as a General Virtue: is it Really a Quodlibet?, in Christopher Schabel (ed.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century, Brill, Leiden-­Boston 2006, pp. 287-­344.
  86. Ypma 1975: Eelcko Ypma, Recherches sur la productivité littéraire de Jacques de Viterbe jusqu’à 1300, «Augustiniana», 25 (1975), pp. 223-­282.
  87. Ypma 1980: Eelcko Ypma, La méthode de travail de Jacques de Viterbe, «Augustiniana», 30 (1980), pp. 254-­270.

Gianpiero Tavolaro, «Sensibile positum supra sensum non facit sensum». La luce e il mezzo nella "sintesi" di Giacomo da Viterbo in "RIVISTA DI STORIA DELLA FILOSOFIA" 4/2023, pp 526-559, DOI: 10.3280/SF2023-004002